İslam hukuku

İslam hukuku, İslam dininin inanç, ibadet, ahlak ve toplumsal düzen ilkelerine dayalı olarak geliştirdiği bütüncül bir hukuk sistemidir. Kaynağını ilahî vahiyden, yani Kur’an-ı Kerim ve Sünnet’ten (Hz. Muhammed’in söz, fiil ve onaylarından) alır. Bunun yanında, İslam hukukçuları (fukaha) tarafından geliştirilen icma (âlimlerin görüş birliği) ve kıyas (benzer olaydan hüküm çıkarma) gibi yöntemlerle zenginleşmiş bir hukuk doktrini oluşturur. Bu yönüyle İslam hukuku yalnızca bir hukuk sistemi değil, aynı zamanda bir hayat düzenidir; bireyin Tanrı’ya, topluma ve diğer bireylere karşı sorumluluklarını belirler.

Tarihsel olarak İslam hukuku, 7. yüzyılda Hz. Muhammed’in Medine’de kurduğu toplumsal düzen içinde şekillenmeye başlamıştır. Hz. Peygamber’in hem dinî hem de siyasi lider olarak verdiği hükümler, ilk yargı kararlarının örneklerini oluşturmuştur. Onun vefatından sonra ortaya çıkan ihtiyaçlar doğrultusunda fıkıh ilmi gelişmiş, böylece yazılı olmayan ilk uygulamalar sistematik hale getirilmiştir. Fıkıh kelimesi “derin kavrayış, anlayış” anlamına gelir; fıkıh bilimi, Kur’an ve Sünnet’ten çıkarılan hükümleri hayatın her alanına uygulama sanatıdır.

İslam hukuku, 8. ve 9. yüzyıllarda kurumsallaşmış ve farklı yorum ekolleri doğmuştur. Bu ekoller, İslam’ın geniş coğrafyalara yayılmasıyla birlikte yerel kültürlerin ve toplumsal ihtiyaçların etkisiyle çeşitlenmiştir. Sünnî hukukta dört büyük mezhep oluşmuştur: Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî. Hanefî mezhebi akla ve içtihada daha fazla önem verirken, Hanbelî mezhebi nass (yazılı ilahî kaynak) temelli bir yaklaşımı benimsemiştir. Şiî hukuk sistemi ise Caferî mezhebi üzerinden gelişmiştir. Bu farklılıklar, İslam hukukunun dinamik ve esnek karakterini göstermektedir.

İslam hukukunun temel amacı adaleti sağlamak, zararı önlemek ve yararı artırmaktır. Bu üç amaç, hukuk doktrininde “maslahat” ilkesiyle ifade edilir. Bir hüküm birey veya toplum için fayda sağlıyorsa, İslam hukuku onu teşvik eder; zarar doğuruyorsa engeller. Bu yaklaşım, İslam hukukunu yalnızca dogmatik değil, aynı zamanda rasyonel ve toplumsal fayda odaklı bir sistem haline getirir.

İslam hukukunda davranışlar beş temel kategoriye ayrılır: farz (zorunlu), haram (yasak), mendup (önerilen), mekruh (kaçınılması tavsiye edilen) ve mubah (serbest). Bu sınıflandırma, bireyin dini sorumluluklarıyla hukuki yükümlülükleri arasında doğrudan bir bağ kurar. Dolayısıyla İslam hukukunda hukuk, ahlak ve din birbirinden ayrılmaz; her hüküm aynı zamanda ahlaki bir değer yargısı taşır.

Uygulama alanı bakımından İslam hukuku iki ana bölüme ayrılır: ibadetler hukuku ve muamelat hukuku. İbadetler hukuku, bireyin Allah’a karşı görevlerini (namaz, oruç, zekât, hac vb.) düzenlerken; muamelat hukuku, insanlar arası ilişkileri kapsar (aile, miras, borç, ticaret, ceza gibi). Bu ikinci kısım modern hukuk sistemlerindeki medeni, ticari ve ceza hukukuna benzer şekilde yapılandırılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde İslam hukuku, devletin resmi hukuk sistemi olarak uygulanmış ve gelişmiş bir yargı teşkilatıyla desteklenmiştir. 19. yüzyılda Batı hukuk sistemlerinin etkisiyle yapılan reformlar sırasında bile, İslam hukukunun temel ilkeleri korunmuştur. Bu dönemde hazırlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (1869–1876), Hanefî fıkhına dayanarak kaleme alınmış ve modern medeni kanunların öncüsü sayılmıştır. Mecelle, hem İslam hukukunun sistematik yapısını hem de soyut ilkelerle somut uygulamayı birleştiren niteliğini göstermiştir.

Cumhuriyet döneminde laik hukuk sistemine geçilmesiyle birlikte İslam hukuku yürürlükten kaldırılmış, yerini İsviçre Medeni Kanunu ve Avrupa kökenli modern yasalar almıştır. Ancak İslam hukuku, özellikle aile hukuku, miras ve etik konularında toplumsal yaşam üzerinde etkisini sürdürmüştür. Ayrıca bazı Müslüman ülkelerde (örneğin Suudi Arabistan, İran, Pakistan) hâlen resmî hukuk sistemi veya kaynağı olarak uygulanmaktadır.

Günümüzde İslam hukuku, sadece dinî bir sistem değil, aynı zamanda hukuk biliminin tarihsel ve kültürel bir laboratuvarı olarak da incelenmektedir. Çağdaş İslam hukukçuları, modern insan hakları, kadın-erkek eşitliği, çevre hukuku ve dijital hukuk gibi alanlarda klasik kaynakları yeniden yorumlama çabasındadır. Bu yaklaşım, “yenilenmiş içtihat” (ictihad al-jadid) kavramıyla anılır ve İslam hukukunun yaşayan, değişime açık doğasını ortaya koyar.

Sonuç olarak İslam hukuku, hem ilahi kökenli hem de insan aklıyla şekillenmiş karma bir yapıya sahiptir. Onu sadece bir dinî normlar bütünü olarak görmek eksik olur; İslam hukuku, asırlar boyunca milyarlarca insanın yaşamına yön veren bir medeniyet hukukudur. Hukukla ahlakı, bireyle toplumu, gelenekle aklı birleştiren bu sistem, hem tarihî hem de düşünsel derinliğiyle dünya hukuk tarihinde özgün bir yere sahiptir.