Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye

Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyılda hazırlanan ve İslam hukukunun medeni alanına ait hükümlerini sistematik bir şekilde derleyen ilk yazılı kanun kitabıdır. 1869 ile 1876 yılları arasında hazırlanmış ve yürürlüğe konulmuştur. “Mecelle” kelimesi Arapça “mücellâ” (derlenmiş, toplanmış) kelimesinden gelir; “Ahkâm-ı Adliye” ise “adalet hükümleri” anlamındadır. Bu eser, İslam hukukunu klasik fıkıh kitaplarının soyut dilinden çıkarıp, modern bir hukuk metni haline getirme çabasının ürünüdür.

Mecelle, Osmanlı modernleşmesinin bir parçası olarak doğmuştur. Tanzimat döneminde Batı’dan esinlenen reform hareketleri sürerken, bir yandan da İslam hukukunun çağın ihtiyaçlarına cevap verebilecek biçimde sistemleştirilmesi amaçlanmıştır. Bu düşünceyle, Ahmet Cevdet Paşa başkanlığında bir “Mecelle Cemiyeti” kurulmuştur. Cemiyet, Hanefî mezhebine dayalı klasik fıkıh kurallarını modern bir kanun formatında düzenlemiştir. Bu yönüyle Mecelle, hem dinî temellere bağlı kalmış hem de modern hukuk anlayışının biçimsel özelliklerini taşımıştır.

Toplam 16 kitap (kitap= bölüm) ve 1851 maddeden oluşan Mecelle, medeni hukukun temel alanlarını kapsamaktadır: kişiler hukuku, borçlar hukuku, sözleşmeler, mülkiyet, haksız fiiller, dava, ispat ve yargılama usulleri. Ancak aile ve miras hukukunu içermemektedir; bu alanlar geleneksel fıkıh mahkemelerinin yetkisinde kalmıştır. Bu sınırlama, Osmanlı’nın hukuk sisteminde hem dinî hem seküler unsurları dengelemeye çalıştığını gösterir.

Mecelle’nin en dikkat çekici özelliği, genel hukuk ilkeleriyle başlamasıdır. İlk yüz maddesi “Kavaid-i Külliye” (genel hukuk kaideleri) başlığı altında toplanmıştır. Bu maddeler, hukuk mantığını ve uygulama esaslarını belirler. Örneğin: “Zarar ve mukabele bil zarar yoktur” (madde 19), “Şek ile yakîn zail olmaz” (madde 4), “Beyin rızasıyla olan şeyden dolayı zarar yoktur” (madde 15). Bu ilkeler, günümüzde bile hukuk fakültelerinde öğretilen temel prensipler arasındadır.

Mecelle’nin dili sade ve Türkçe’ye yakın Osmanlıcadır. Her madde kısa, öz ve doğrudan ifade edilmiştir; bu, onu klasik fıkıh kitaplarından ayıran en önemli özelliklerden biridir. Ayrıca her hükmün dayandığı fıkhî kaynak, gerekçesiyle birlikte kaydedilmiştir. Bu sayede Mecelle, hem hukukî hem de ilmî bir eser niteliği kazanmıştır.

Mecelle yalnızca bir hukuk metni değil, aynı zamanda bir medeniyet projesidir. Osmanlı Devleti, bu eserle kendi hukuk geleneğini modern devlet yapısına uygun hale getirmiştir. Avrupa’da Napolyon Kanunları gibi kodifikasyon hareketleri yaşanırken, Mecelle de İslam dünyasında benzer bir işlev görmüştür. Bu yönüyle, İslam hukukunun ilk “modern kodifikasyonu” olarak kabul edilir.

Uygulama alanında Mecelle, Osmanlı Devleti’nin tüm vilayetlerinde geçerli olmuş, kadı mahkemeleri ve nizamiye mahkemelerinde uygulanmıştır. Hatta Osmanlı sonrasında da etkisini sürdürmüştür: Filistin, Lübnan, Ürdün, Irak, Suriye gibi bazı Orta Doğu ülkelerinde uzun yıllar yürürlükte kalmış; Ürdün’de bazı maddeleri günümüze kadar uygulanmaya devam etmiştir.

Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte Türkiye, laik hukuk sistemine geçti ve Mecelle 1926’da Türk Medeni Kanununun yürürlüğe girmesiyle tamamen kaldırıldı. Ancak Mecelle, Türk hukuk tarihinde hem içerik hem biçim açısından kalıcı bir etki bırakmıştır. Türk hukuk dilinin gelişmesine, hukukta sistematik düşünme anlayışının yerleşmesine ve hukuk eğitiminin modernleşmesine öncülük etmiştir.

Felsefi açıdan Mecelle, İslam hukukunun akılcı yönünü temsil eder. Ahmet Cevdet Paşa ve dönemin uleması, İslam’ın dogmatik bir sistem olmadığını; mantık, adalet ve toplum yararı ilkeleriyle uyum içinde geliştirilebileceğini göstermiştir. Bu eser, dinî normların katı kalıplar içinde değil, toplumsal ihtiyaçlara göre yeniden yorumlanabileceğinin somut kanıtıdır.

Sonuç olarak Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, yalnızca bir hukuk kitabı değil, Osmanlı’nın modernleşme tarihindeki en önemli entelektüel atılımlardan biridir. Hem gelenekle modernliği birleştiren hem de Doğu hukuk geleneğini Batı’nın kodifikasyon mantığıyla buluşturan bir sentez eseridir. Bugün dahi hukuk tarihi açısından incelendiğinde, Mecelle’nin yalnızca Osmanlı’nın değil, tüm İslam dünyasının hukuk düşüncesine yön veren bir kilometre taşı olduğu görülür.