Gelir Vergisi
Bu madde, Türkiye Cumhuriyeti Vergi Hukuku'ndaki Gelir Vergisi sistemi ve temel unsurlarını açıklamaktadır.
Gelir Vergisi, gerçek kişilerin bir takvim yılı içinde elde ettikleri kazanç ve iratlar üzerinden alınan bir dolaysız vergi türüdür. Türk Vergi Hukuku'nda Gelir Vergisi Kanunu (GVK) ile düzenlenmiştir.
Vergilendirmenin temel prensibi, elde edilen gelirin kaynak ve tutarına bakılmaksızın, bir gerçek kişinin tüm gelirlerinin toplamının (toplam gelir), belirli indirimler yapıldıktan sonra artan oranlı tarifeye göre vergilendirilmesidir (Üniter Sistem).
Gelirin Tanımı ve Unsurları
Gelir Vergisi Kanunu'na (GVK m. 1) göre gelir:
- "Bir gerçek kişinin bir takvim yılı içinde elde ettiği kazanç ve iratların safi tutarıdır."
GVK (m. 2), vergilendirmeye tabi tutulan gelir unsurlarını yedi ana başlık (Yedi Ticari Kazanç ve İrat) altında toplamıştır:
1. Ticari Kazançlar: Her türlü ticari ve sınai faaliyetlerden elde edilen kazançlar. 2. Zirai Kazançlar: Her türlü tarımsal faaliyetlerden elde edilen kazançlar. 3. Ücretler: İşverene bağlı ve belirli bir iş yerine tabi olarak yapılan hizmet karşılığı elde edilen paralar. 4. Serbest Meslek Kazançları: Ticari, sınai ve zirai faaliyet dışındaki serbest meslek faaliyetlerinden elde edilen kazançlar (doktor, avukat, yeminli mali müşavir vb.). 5. Gayrimenkul Sermaye İratları (GMSİ): Kira gelirleri (konut, işyeri, arazi). 6. Menkul Sermaye İratları (MSİ): Faiz, kâr payı gibi sermaye yatırımı karşılığı elde edilen gelirler. 7. Diğer Kazanç ve İratlar: Değer artışı kazançları ve arızi kazançlar gibi diğer kategorilere girmeyen gelirler.
Vergilendirme Esasları
Mükellefiyet
Mükellefiyet esasları, kişinin Türkiye ile olan bağına göre ikiye ayrılır:
- Tam Mükellefiyet: Türkiye'de yerleşmiş olanlar ile resmi daire ve müesseselere bağlı olup yurt dışında çalışan Türk vatandaşlarıdır. Bu kişiler, hem Türkiye içinden hem de dışından elde ettikleri tüm gelirler üzerinden vergilendirilir (Dünya geliri ilkesi).
- Dar Mükellefiyet: Türkiye'de yerleşmiş olmayanlardır. Bu kişiler sadece Türkiye içinde elde ettikleri kazanç ve iratlar üzerinden vergilendirilir (Mülkilik ilkesi).
Tarife ve Oranlar
Gelir vergisi, artan oranlı bir tarife ile uygulanır. Gelir tutarı arttıkça uygulanan vergi oranı da artar. GVK (m. 103) maddesinde yer alan tarife, her yıl Maliye Bakanlığı tarafından güncellenir. Oranlar genellikle %15'ten başlayıp en yüksek %40'a kadar çıkabilmektedir (2024 yılı itibarıyla).
Verginin Tespiti ve Ödenmesi
- Beyan Esası: Gelir vergisi, kural olarak mükelleflerin beyanı üzerine tarh edilir (belirlenir).
- Yıllık Beyanname: Mükellefler, bir takvim yılı içinde elde ettikleri geliri, izleyen yılın Mart ayında (ticari ve serbest meslek kazançlarında) veya Mart-Nisan döneminde (gayrimenkul sermaye iratlarında) yıllık beyanname ile beyan ederler.
- Tevkifat (Stopaj): Bazı gelir türlerinde (ücretler, kira gelirleri, menkul sermaye iratları) vergi, geliri elde edene ödeme yapılmadan önce kaynakta kesilerek (stopaj) ödenir. Bu kesilen tutarlar, yıllık beyannamede hesaplanan vergiden mahsup edilir.
İndirimler ve Muafiyetler
Mükelleflerin beyan ettikleri gelirden düşebilecekleri bazı indirimler ve kanunen vergilendirilmeyen (muaf) gelirler bulunmaktadır:
- İndirimler: Sigorta primleri, eğitim ve sağlık harcamaları, bağış ve yardımlar (Kanunla belirlenen limitler dahilinde), engellilik indirimi, vb.
- Muafiyetler: Küçük çiftçilere tanınan zirai kazanç muafiyeti, esnaf muaflığı, mesken kira gelirlerinde uygulanan istisna tutarı gibi gelir türlerine özel olarak uygulanan muafiyetler.
Yasal Dayanak
- Gelir Vergisi Kanunu (193 sayılı Kanun)
- Vergi Usul Kanunu (213 sayılı Kanun)