Parlamenter sistem
Bu madde, bir hükûmet sistemi olan Parlamenter Sistem'in tanımını, temel ilkelerini ve Türkiye'deki tarihsel yerini açıklamaktadır.
Parlamenter sistem (veya parlamenter rejim), yasama ve yürütme organları arasındaki ilişkilerin yumuşak bir biçimde ayrıldığı, yürütme organının (Hükûmet/Bakanlar Kurulu) politik meşruiyetini yasama organından (Parlamento) aldığı ve ona karşı sorumlu olduğu demokratik bir hükûmet sistemidir. Bu sistemde, devlet başkanı (Cumhurbaşkanı veya Monark) genellikle sembolik yetkilere sahipken, asıl yürütme yetkisi Başbakan başkanlığındaki Hükûmet tarafından kullanılır.
Türkiye Cumhuriyeti, 2017'deki anayasa değişikliğine kadar uzun yıllar boyunca Parlamenter Sistem'i benimsemiştir.
Temel Özellikleri
Parlamenter sistemi, başkanlık sistemi ve yarı başkanlık sisteminden ayıran temel özellikler şunlardır:
1. Yürütmenin İki Başlılığı
Yürütme organı, yetkileri ve sorumlulukları ayrılmış iki başlık altında toplanır:
- Devlet Başkanı: (Cumhurbaşkanı veya Monark). Genellikle sorumsuz ve tarafsızdır; sembolik ve temsilî yetkileri kullanır.
- Hükûmet (Bakanlar Kurulu): (Başbakan ve Bakanlar). Yürütmenin icrai ve politik kanadıdır; asıl yetkiyi kullanır ve eylemlerinden sorumludur.
2. Yasama ve Yürütme Arasındaki Bağlantı (Yumuşak Ayrılık)
- Hükûmetin Parlamentodan Çıkması: Hükûmet, genellikle parlamentoda çoğunluğu elde eden siyasî parti veya partiler koalisyonu içinden kurulur.
- Güvenoyu Sorumluluğu: Hükûmetin göreve başlayabilmesi ve görevini sürdürebilmesi için parlamentonun güvenine sahip olması gerekir. Parlamento, güvensizlik oyu ile Hükûmeti düşürebilir.
- Fesih Yetkisi: Yürütmenin başı (Devlet Başkanı/Cumhurbaşkanı), belirli koşullar altında yasamayı (parlamentoyu) feshederek erken seçime gitme yetkisine sahip olabilir. (Bu yetki, sisteme ve ülkeye göre farklılık gösterir.)
3. Siyasi Sorumluluk
Bakanlar Kurulu üyeleri, politik eylemlerinden dolayı hem siyasi sorumluluk (güvensizlik oyu ile düşürülme) hem de hukuki sorumluluk taşırlar. Devlet Başkanı ise kural olarak siyasî olarak sorumsuzdur.
Parlamenter Sistemin Çeşitleri
Parlamenter sistemler, Hükûmetin parlamentoda ne kadar güçlü olduğuna ve partilerin dağılımına göre farklılık gösterebilir:
- Klasik Parlamenterizm (Kabine Hükûmeti): Hükûmetin, yasama karşısında zayıf olduğu, sık sık güvensizlik oyuyla karşılaşılabildiği model.
- Rasyonelleştirilmiş Parlamenterizm: Hükûmetin istikrarını artırmak amacıyla, güvensizlik oyu verme veya fesih yetkisini zorlaştıran kuralların getirildiği modeldir (Örnek: Almanya).
Türkiye'de Parlamenter Sistem
Türkiye Cumhuriyeti, 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları döneminde (2017 değişikliğine kadar) Parlamenter Sistem'i uygulamıştır.
- 1982 Anayasası Dönemi (1982-2017): Bu dönemde yürütme yetkisi, TBMM'ye karşı sorumlu olan Bakanlar Kurulu (Başbakan ve Bakanlar) ile sorumsuz ve tarafsız olan Cumhurbaşkanı arasında paylaşılmıştır. 2017'deki Anayasa değişikliği ile Türkiye, başkanlık sistemine (Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi) geçmiştir.
Avantajları ve Dezavantajları
| Özellik | Avantajları | Dezavantajları | | :--- | :--- | :--- | | **Esneklik** | Yasama ve yürütme arasındaki sürekli işbirliği ve uyum sağlama esnekliği. | Siyasî istikrarsızlık riski (özellikle koalisyon hükûmetlerinde). | | **Sorumluluk** | Hükûmet, Parlamento aracılığıyla doğrudan halka karşı sorumludur. | Yürütmenin, yasamayı domine etme (çoğunluk partisi durumunda) veya parlamentonun keyfi feshi riski. | | **Uzlaşma** | Çok partili yapıları yönetmeye daha elverişlidir; uzlaşmayı teşvik eder. | Hükûmetlerin ömrü kısa olabilir; uzun vadeli politika üretimi zorlaşabilir. |