Cumhuriyet
Bu madde, bir yönetim biçimi olan Cumhuriyet'in tanımını, temel ilkelerini ve Türk Hukuk Sistemindeki yerini açıklamaktadır.
Cumhuriyet (Latince: Res Publica; "Halkın İşi" veya "Kamu İşleri"), bir devlet yönetim biçimi olup, devlet başkanının veraset yoluyla değil, halk tarafından belirli bir süre için seçildiği yönetim şeklidir. Cumhuriyet, genellikle egemenliğin kaynağının belli bir zümre, aile veya kişiye ait olduğu monarşinin karşıtı olarak kabul edilir.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 1. maddesi uyarınca, Türkiye Devleti'nin yönetim biçimi Cumhuriyettir ve bu hüküm değiştirilemez bir nitelik taşır.
Temel Özellikleri
Cumhuriyet, farklı türlerde (parlamenter, başkanlık, yarı-başkanlık) uygulanabilse de, temel olarak şu özellikleri taşır:
- Millî Egemenlik: Egemenlik kayıtsız şartsız millete aittir. Halk, bu egemenliği Anayasa'da belirtilen organlar (Yasama, Yürütme, Yargı) aracılığıyla kullanır.
- Seçim Esası: Devletin en üst yöneticisi (Devlet Başkanı/Cumhurbaşkanı), ya doğrudan halk tarafından ya da halkın temsilcilerinden oluşan bir meclis tarafından belirli süreler için seçilir.
- Hesap Verebilirlik: Devlet organları ve yöneticileri, yetkilerini kullanırken hukuka bağlıdır ve halka karşı sorumludur. Yönetimde keyfîlik değil, hukuk devleti ilkesi esastır.
- Süre Sınırlaması: Yöneticilerin görev süreleri Anayasa veya kanunlarla sınırlandırılmıştır; görev süresi sonsuza dek sürmez.
- Hukukun Üstünlüğü: Cumhuriyet rejimi, bireylerin hak ve özgürlüklerinin Anayasa ve Kanunlarla güvence altına alınmasına dayanır.
Cumhuriyet Çeşitleri
Cumhuriyetler, yasama ve yürütme arasındaki ilişkiye göre sınıflandırılır:
- Parlamenter Cumhuriyet (Parlamenter Sistem): Yürütme organı (hükûmet), yasama organının (parlamento) güvenine dayanır. (Örnek: Almanya, İtalya)
- Başkanlık Cumhuriyeti (Başkanlık Sistemi): Yürütme yetkisi tek başına ve doğrudan halk tarafından seçilen Devlet Başkanı'nda toplanmıştır. Hükûmet, yasama organından bağımsızdır. (Örnek: ABD)
- Yarı Başkanlık Cumhuriyeti (Yarı Başkanlık Sistemi): Yürütme yetkisi Devlet Başkanı ve Hükûmet (Başbakan/Bakanlar Kurulu) arasında paylaşılmıştır. (Örnek: Fransa)
Türkiye Cumhuriyeti'nde Cumhuriyet Kavramı
Türkiye Cumhuriyeti, 29 Ekim 1923 tarihinde resmen ilan edilmiştir. Anayasal düzenlemelerle Cumhuriyetin nitelikleri güçlendirilmiştir:
- 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası: Madde 1'de Türkiye Devleti'nin bir Cumhuriyet olduğu belirtilirken, Madde 2'de Cumhuriyetin nitelikleri (demokratik, laik, sosyal hukuk devleti) belirlenmiştir. Madde 4 ile de Cumhuriyet ilkesi değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez hüküm altına alınmıştır.
- Laiklik: Cumhuriyetin temel niteliklerinden biri olup, devletin tüm vatandaşlarına din ve vicdan özgürlüğü tanırken, devlet işlerini din kurallarından ayırmasını ifade eder.
Tarihçe
Cumhuriyetçilik fikri, modern anlamda Aydınlanma Çağı ve Fransız İhtilali ile hız kazanmıştır. İlk modern Cumhuriyetler arasında Amerika Birleşik Devletleri (1776) ve Fransa (1792) sayılabilir. Antik Çağ'da ise Roma Cumhuriyeti ve bazı Yunan şehir devletleri (site) benzer yönetim biçimlerini benimsemiştir.