1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
Bu madde, Türkiye Cumhuriyeti'nin hâlen yürürlükte olan Temel Yasası olan 1982 Anayasası'nın yapısını, ilkelerini ve temel özelliklerini açıklamaktadır.
1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Türkiye Cumhuriyeti'nin hâlen yürürlükte olan Temel Yasası'dır. 1960 Askerî Darbesi sonrası hazırlanan 1961 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın ardından, 12 Eylül Darbesi sonrası kurulan Millî Güvenlik Konseyi tarafından hazırlatılarak, 7 Kasım 1982 tarihinde yapılan referandum ile kabul edilmiş ve yürürlüğe girmiştir.
Sert ve kazuistik bir yapıya sahip olan 1982 Anayasası, ilk kabul edildiğinde katı merkeziyetçi ve yürütmeyi güçlendiren bir yapıya sahipti. Kabulünden bu yana, özellikle temel hak ve özgürlükler ile devlet organlarının yapısı ve işleyişi başta olmak üzere pek çok kez köklü değişikliklere uğramıştır.
Anayasanın Temel İlkeleri
Anayasanın başlangıç kısmında ve ilk maddelerinde yer alan, değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez temel nitelikleri (Madde 1, 2, 3) şunlardır:
- Madde 1: Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.
- Madde 2: Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk Devletidir.
- Madde 3: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçe, Bayrağı ay-yıldızlı al bayrak, Millî Marşı İstiklâl Marşı ve Başkenti Ankara'dır.
- Madde 4: Anayasanın ilk üç maddesi hükmü değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez.
Anayasanın Yapısı ve İçeriği
1982 Anayasası, giriş bölümü, yedi kısım (bölüm), geçici maddeler ve son hükümlerden oluşur.
Birinci Kısım: Genel Esaslar
Devletin temel niteliklerini, egemenliğin kullanımını ve Anayasanın üstünlüğünü düzenler.
İkinci Kısım: Temel Haklar ve Ödevler
Bu kısım;
- Kişinin hak ve ödevleri (yaşam hakkı, kişi hürriyeti ve güvenliği vb.)
- Sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler (çalışma hakkı, sözleşme özgürlüğü, sendika kurma hakkı, sosyal güvenlik hakkı vb.)
- Siyasî haklar ve ödevler (seçme, seçilme, siyasî faaliyette bulunma hakkı, dilekçe hakkı, vergi ödevi vb.)
olmak üzere üç ana bölümden oluşur. İlk hâlinde bu haklara getirilen sınırlamalar geniş olsa da, sonraki değişikliklerle bu sınırlamalar büyük ölçüde daraltılmıştır.
Üçüncü Kısım: Cumhuriyetin Temel Organları
Bu kısım, güçler ayrılığı ilkesine dayanarak devletin üç temel organını düzenler:
- Yasama (Türkiye Büyük Millet Meclisi): Kuruluşu, görev ve yetkileri, kanun yapma süreci ve denetim yollarını içerir.
- Yürütme (Cumhurbaşkanı ve İdare): Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri ile idarenin teşkilatlanmasını ve hukuki sorumluluğunu düzenler. (2017 değişikliğiyle Başbakanlık ve Bakanlar Kurulu kaldırılmıştır.)
- Yargı: Yargı yetkisinin bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılmasını, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay gibi yüksek mahkemelerin yapısını belirler.
Dördüncü Kısım: Mali ve Ekonomik Hükümler
Bütçenin hazırlanması ve kesin hesap kanununun çıkarılması gibi mali konuları düzenler.
Önemli Anayasa Değişiklikleri
1982 Anayasası, ilk kabul edildiği günden bu yana çok sayıda önemli değişikliğe uğramıştır. En kapsamlı ve yapısal değişiklikler şunlardır:
- 1995 Değişiklikleri: Siyasî partilerin kapatılmasını zorlaştırmış ve temel haklar üzerindeki sınırlamaları bir miktar gevşetmiştir.
- 2001 Değişiklikleri: Özellikle AİHS standartlarına uyum sağlamak amacıyla temel hak ve özgürlükleri genişletmiş, Devlet Güvenlik Mahkemeleri'ni (DGM) kaldırmıştır.
- 2007 Değişikliği: Cumhurbaşkanının TBMM tarafından değil, halk tarafından doğrudan halk oyuyla seçilmesini öngörmüştür.
- 2010 Değişiklikleri: Anayasa Mahkemesi ve Hakimler ve Savcılar Kurulu'nun (HSK) yapısını değiştirmiş, Kamu Denetçiliği Kurumu'nu (Ombudsmanlık) kurmuştur.
- 2017 Değişiklikleri (Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi): Türk idari ve siyasî yapısını kökten değiştirmiştir. Başbakanlık makamı kaldırılarak yürütme yetkisi tamamen Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı'nda toplanmıştır. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi çıkarma yetkisi getirilmiş ve yargı organlarının yapısı değiştirilmiştir.