Sözleşme Özgürlüğü
bu madde bir hukuk maddesidir ve hukuki tavsiye niteliği taşımaz.
Sözleşme özgürlüğü (veya sözleşme serbestisi), kişilerin özel hukuk alanındaki ilişkilerini, hukuk düzeninin sınırları içerisinde, diledikleri kişiyle, diledikleri türden ve diledikleri içerikte sözleşmeler yaparak serbestçe düzenleyebilme yetkisini ifade eden temel bir hukuk ilkesidir. Özel hukukun, özellikle de borçlar hukukunun temelini oluşturan bu ilke, irade özerkliğinin sözleşmeler alanındaki en belirgin yansımasıdır.
Bu özgürlük, modern hukuk sistemlerinde benimsenmiş olup, bireylerin ekonomik ve sosyal yaşamda inisiyatif almalarını ve kendi hukuki kaderlerini belirlemelerini sağlar.
Kapsamı
Sözleşme özgürlüğü, genellikle üç ana başlık altında incelenen geniş bir kapsama sahiptir:
Sözleşme Yapma veya Yapmama Özgürlüğü (Akit Serbestisi)
- Kişi, kural olarak bir sözleşme yapıp yapmamakta tamamen serbesttir ve istemediği bir sözleşme ilişkisi içine girmeye zorlanamaz.
- Bu özgürlüğün bir uzantısı olarak, sözleşmenin karşı tarafını seçme özgürlüğü de mevcuttur.
Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Özgürlüğü (İçerik Serbestisi)
- Taraflar, Kanunda aksine bir düzenleme bulunmadıkça, yapacakları sözleşmenin hüküm ve şartlarını, yani içeriğini, diledikleri gibi düzenleyebilirler.
- Kanunda düzenlenmiş (tipik) bir sözleşme türü (örneğin satış sözleşmesi, kira sözleşmesi) seçilse bile, taraflar kanunun izin verdiği ölçüde bu sözleşme hükümlerini değiştirebilir veya kanunda düzenlenmemiş (atipik) sözleşmeler kurabilirler.
Sözleşmenin Şeklini Belirleme Özgürlüğü (Şekil Serbestisi)
- Kural olarak, sözleşmelerin geçerliliği herhangi bir şekil şartına bağlı değildir. Taraflar, bir sözleşmeyi sözlü, yazılı veya zımni (örtülü) olarak yapma serbestisine sahiptir.
- Ancak Kanunun geçerlilik için zorunlu kıldığı durumlar (örneğin gayrimenkul satış vaadi sözleşmesi için resmi şekil) bu serbestinin istisnasını oluşturur.
Hukuki Dayanağı ve Sınırları
Sözleşme özgürlüğü mutlak ve sınırsız bir özgürlük değildir; hukuk düzeni ve kamu yararı gereği bazı kısıtlamalara tabidir.
Anayasal Dayanak
Anayasa'nın **48. maddesi** sözleşme özgürlüğünü temel bir hak olarak güvence altına almıştır:
- "Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir."
Borçlar Hukukundaki Sınırlar
Türk Borçlar Kanunu (TBK) **27. maddesi** sözleşme özgürlüğünün genel sınırlarını belirlemiştir:
- Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik hakkına aykırı veya konusu imkânsız olan sözleşmeler kesin olarak geçersizdir.
Bu sınırlamalar şunlardır:
- Emredici Hukuk Kurallarına Aykırılık: Sözleşme, kanunların kesin ve zorunlu kurallarına aykırı hükümler içeremez.
- Ahlaka (Genel Ahlaka) Aykırılık: Toplumun genel ahlak anlayışı ve değer yargıları ile bağdaşmayan sözleşmeler geçersizdir.
- Kamu Düzenine Aykırılık: Devletin ve toplumun temel yapısını, çıkarlarını ve düzenini bozan sözleşmeler kurulamaz.
- Kişilik Haklarına Aykırılık: Sözleşme, taraflardan birinin veya üçüncü bir kişinin kişilik haklarını zedeleyemez (örneğin, kölelik sözleşmesi).
- İmkânsızlık: Sözleşmenin konusu, baştan itibaren objektif olarak (herkes için) imkânsız ise sözleşme kurulmamış sayılır.
Sözleşme Yapma Zorunluluğu İstisnaları
Kural olarak sözleşme yapmama özgürlüğü bulunsa da, bazı durumlarda bu özgürlük kısıtlanarak sözleşme yapma zorunluluğu getirilebilir. Bu durumlar genellikle kamu hizmeti gören teşebbüsler veya tekel konumunda olanlar için söz konusu olup, dürüstlük kuralı (TMK m. 2) veya özel kanun hükümleri (örneğin taşıma, elektrik, su, doğal gaz dağıtımı) ile belirlenir.
İlgili Kavramlar
- İrade Özerkliği (Otonomisi): Bireyin kendi özel hukuk ilişkilerini serbestçe düzenleme yetkisine sahip olması. Sözleşme özgürlüğünün temel kaynağıdır.
- Şekil serbestisi: Sözleşmelerin kural olarak herhangi bir biçime bağlı olmaksızın yapılabilmesi ilkesi.
- Nispi Emredici Hükümler: Tarafların yalnızca sözleşmenin zayıf tarafı lehine değiştirebileceği, aksi kararlaştırılamayan kanun hükümleri (örneğin tüketici hukuku).
| Kavram | Tanım | Örnek |
|---|---|---|
| İrade Serbestisi | Sözleşmeye girme ya da girmeme özgürlüğü. | Bir kişi, X Bankası ile kredi sözleşmesi yapmak zorunda değildir. |
| İçerik Serbestisi | Sözleşmenin şartlarını belirleme özgürlüğü. | Tarafların kira bedelini, ödeme tarihini serbestçe belirlemesi. |
| Şekil Serbestisi | Sözleşmenin yazılı, sözlü veya başka bir şekilde yapılması özgürlüğü. | Bir satış sözleşmesinin yazılı yapılmak zorunda olmaması. |